Ömər Faiq Nemanzadə azərbaycançılıq ideyalarının təbliğində xidməti olan alovlu publisist və vətənpərvər ziyalı olmuşdur. Ömər Faiq Nemanzadənin tədqiqatlarından biri professor Şamil Qurbanovun fikrincə, Azərbaycan milli mətbuatının iikişafında milli xidmətləri olan ziyalılardai biri Ömər Faiq Nemanzadədir. Bizim mübarizə tariximizdə. xalqımızın ictimai və milli şüurunun oyanması və formalaşmasında onun xüsusi yeri vardır. XX əsrin ilk günlərindən başlayaraq, Azərbaycan xalqının milli dirçəlişi, azadlığı və xoşbəxtliyi uğrunda cəsarətlə mübarizə aparanlardan biri də o idi.
Dərin biliyə, elmi dünyagörüşə, bütöv xarakterə malik olan Ö.F.Nemanzadə vətəni və xalqı üçün döyünən hərarətli bir qəlb sahibi idi. O, xalqın xəşbəxtliyi üçün heç vaxt öz qüvvə və bacarığını əsirgəməmişdi. Buna görə də, dövrün demokratik ziyalıları arasında böyük hörmət və nüfuz qazanmış Faiq əfəndinin adı uzun müddət dillərdən düşməmiş, hörmət və məhəbbətlə çəkilmişdir. Yalnız onu qeyd etmək kifayətdir ki, Ömər Faiq “mollanəsrəddinçilər” adı ilə məşhur olan fikir cərəyanının ideya rəhbəri Cəlil Məmmədquluzadənin məslək yoldaşı, əvəzsiz köməkçisi və ən sədaqətli cəbhədaşı olmuşdur.
Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə “Yanan ürək” məqaləsində onun əsərlərini yüksək qiymətləndirmiş, milli ideyalar carçısı hesab etmişdir: “Sətirlər arasında vətən və xalq üçün, onun taleyi üçün alışıb-yanan bir ürək gördüm. Bu ürək Mirzə Cəlillərin, Sabirlərin, Hadilərin, ürəyi ilə bir vurur”.
Hörmətli şairimizin fikrincə, Ömər Faiq “öz vətən sevgisindən doğulmuş bir mücahiddir, bir qəhrəmandır. Buna görə də bu sevgi onu zəmanəsinin fövqünə qaldırmış, o, ucaldığı məhəbbət zirvəsindən mühitinə baxıb hər şeyi boyasız, olduğu kimi görmüş, onun öz ölçüsünə gəlməyən eybəcərlikləri inkar etmiş, özəllik naminə qələm çalmışdır.
Ömər Faiq o zaman cavan, enerjili, işıqlı ideyalara malik, formalaşmış ziyalı idi. Lakin onu da hiss edirdi ki, dini zehniyyəti, inkişafa mane olan adət-ənənələri birdən-birə aradan qaldırmaq mümkün deyil. Özü sonralar “Xatirələr”də yazırdı: “Keçmiş həyatın, adətin doğurduğu üsul və həyatı yıxıb təzə yollara keçmək üçün uzun-uzadı ictimai, inqilabi və elmi hazırlıq lazımdır. Bunsuz bu hazırlıqsız yeni bir maarif və mədəniyyət işi görmək və görülən işlə müvəffəqiyyət qazanmaq çətindir.”
Ömər Faiq Nemanzadə 1917-ci ildə “Qardaş köməyi” məcmuəsində nəşr etdirdiyi “Mən kiməm” məqaləsində yazırdı: “ Zəmanəmizdə, yəni din və əbədiyyətdən, cins və millətlərin hökm sürdüyü böylə bir çağda insan öz soy və millətini tanımamaq, daha doğrusu, özünü bilməmək ən böyük günahlardan, silinməz ləkələrdən biridir. Lakin bu ləkə tezliklə gedən ləkəyə də bənzəmir. Bu ləkə yaman ləkədir. Bu, ləkə surətində öylə yılancıq (qanqrena) yarasıdır ki, millətimiz vücudunu, türklük varlığını yavaş-yavaş gəmirir, yox edir.
Bu gün həm də kiçik millətlərin, xüsusilə, məhkum millətlərin öz varlıqlarını, öz hüquqlarını saxlamaq iddiası ilə bu qədər qan tökülən bir vaxtda bizim özümüzü tanımamazlıq bəlası, dərin düşünülərsə, qara yaradan da, taun çibanından da daha acılı və daha zərərlidir. Hər kəs öz millətini tanıyıb onun yolunda ağladığı, onun uğrunda gözünü kor etdiyi böylə bir həngamədə biz öz millətimizi sevmək deyil, onun hətta quru adını da bilməyib, ortada şaşıb qalmışız.
Çoxdan çürümüş əqidələr, təriqələr tiryəkisinin beynimizə verdiyi sərsəmliklə hərlənib dururuz.”
Qonşu xalqların adlarının və milli ideyalarının müqayisə edərək, azərbaycanlıların daha çox dini məzhəblərə uyğun adlandırılmasına təəssüflənən Ömər Faiq daha sonra yazırdı: “Ey türk, zamanımız özgə zamandır. Əgər bundan sonra özümüzü tanımayıb qalırsaq, qorxuram ki, gec ayıldığımız vaxt sağalıb sakitcə yaşamaya vücudumuzda qüvvət və taqət qalmamış ola. Ey türk, keçmişlərindən ibrət al, hələ vücudun sağlam ikən, yaşamağa istedadın var ikən, fürsət əldə ikən əsil vücudunu tanı, qədrini anla.
Ey türk, yaxşı bil ki, bugünkü məhşərin suri-İsrafili elmə, milli ittihada dəvət ediyor! İndinin siyasi-fəlsəfi tərəqqiyi millətçilikdə görüyor. Zamanın şövkət və sətavət binası millətçilik bünövrəsi və təməli üstündə quruluyor.
Əsrin ruhu azad millətçiliklə bəsləniyor, böyüyor. Keçmiş əsrlərin, keçmiş siyasi əqidələrin cızdığı çoğrafiya sərhədlərini indiki etnoqrafiya yavaş-yavaş pozuyor.”
Ömər Faiq dini etiqadla yanaşı, millətvərpərlik əqidəsini yüksək dəyərləndirirdi: “Bu gün eyidən-eyiyə qanıram ki, dini əqidədən sonra insanda doğan dünyəvi əqidələrin birincisi millətpərvərlik əqidəsidir, ictimai fəlsəfənin baş, özünü tanımaq fəlsəfəsidir, millətini bilmək elmidir.
Millətpərəstlik əqidəsi özgə əqidələrin mərhələsi, keçididir. Vaxta ki, insan batil və xurafat əsirliyindən qurtulub özünü, özünün hüququnu bilməyə başladı, ondan sonra mühit və ehtiyacın təsirilə hər nə qaydaya girərsə girsin.
Bu halda ki, mövqeyimizə, mühitimizə, elmimizə ehtiyacımıza bizim ən birinci əqidəmiz isə azad millətpərəstlik əqidəsi olmalıdır.”
Başqa bir məqaləsində -1919-cu ildə “Azərbaycan” qəzetində çıxan “Milliləşmək” məqaləsində də Ömər Faiq azərbaycançılığın əsas atributları olan milli dil və ədəbiyyata yüksək dəyər verirdi: “Canlı işlər, tarixi dəyişikliklər bizə göstərir kn, hər cəmiyyət, hər fərd, hər dürlü ənənəsindən, müqəddəsatından, imkan və etiqadından az-çox əl çəkdiyi halda, milli dilindən əsla və əsla vaz keçməmişlir. Və heç vaxtda keçəməz. Çünki bir millətin ədəbiyyata malik dili o millətin ruhu, nişaneyi-mövcudatıdır. Ondan məhrum olduğu gün mərhum olmuş, ondan uzaqlaşdığı gün qəbrinə yaxlaşmış deməkdir.
Tarix bizə göstərir ki, bir, millətin cahangirliyi, hökuməti, hətta yeri-yurdu da əlinidən alınsın, madam ki, milli ədbiyyatı var, o millət məhv edilməz. Dili kəsilməyən millətin vücudu kəsilməz, ədəbiyyatı yaşayan millət heç vaxt ölməz.
Dünyada bədbəxt o millətdir ki, özgə millətin silahından ziyada dil və ədəbiyyatına əsir olaraq yaşamaqdadır. Hələ, zəmanəmizdə milli ədəbiyyatına malik olmayan bir millətə hədd-rüşkə çatmamış bir bala nəzərilə baxıb cəmiyyətə-əqvam ailəsinə qəbul edilməməsi, öz müqəddəratının özünə verilmək istənilməsi bizim kimi öz dil və ədəbiyyatını sevməyənlər üçün nə gözəl bir dərsi-ibarətdir.
Ömər Faiq milli dili, milliliyi azadlıq və istiqlaliyyətlə əlaqələndirirdi: “Milli ədəbiyyatın silahdan min kərə güclü, əhəmiyyətli olduğunu bu gün hər dürlü qail və keşməkeşlər içərisində ola-ola ən ziyadə qeyrət və səylərini milli ədəbiyyatın tərəqqisinə, ülumun nəşrinə sərf edirlər. Çünki yaxşı bilirlər ki, xalq hürriyyət və müsavatın qədrini, ləzzətini ancaq və ancaq öz milli dilləri ilə anlaya bilərlər. Və yeni ancaq bu anlayışla hürriyyət və istiqlalın mühafizəsi uğrunda fədayi-can edə bilərlər”.
Azərbaycan dilinin də daxil olduğu türk dilinin bütün Yaxın Şərqdə geniş nüfuz qazandığını göstərən Ömər Faiq yazırdı: “Fransız dili Qərbdə nə isə, yaxın Şərqdə də türk dili odur. Qərbdə fransız dili nə cür ümumi dil xidmətini görürsə, Yaxın Şərqdə, yəni Qafqaziyada, İranın yarısında, Türkistanda, Rusiyanın cənubi-qərbində, Krımda, Anadoluda, Rum elində, Suriyada, İraqda türk dili öyləcə ümumi dil vəzifəsini görür. Oralarda bir türk bir arnavuza, bir ərəb bir kürdə, bir iranlı bir gürcüyə, bir erməni bir ruma, bir yəhudi bir asura məram anladacağı zaman mütləq türkcə söyləməyə məcburdur. Çünki onların heç biri o birinin dilini bilməz, lakin hər kəs az-çox türkcə bilir.
Türk dili oralarda bütün dillərə hakimdir. Türkcənin bu hakimiyyəti qarşısına indiyə qədər heç bir dil çıxmamışdır. Hərçənd, bir vaxt ərəb və fars yazılarına osmanlıların az bir qisminə, onların rəsmi yazılarına hakim olmuşdur. Lakin heç vaxt ümumi xalqa, xalq ədəbiyyatına hakim olmamış və ola bilməz də.
Türk dilinin Yaxın Şərqdəki hakimiyyətinə şahidlər axtarmaq lazım deyil, onunla danışan 60-70 milyonluq böyük bir kütlənin şahidliyindən daha möhkəm nə ola bilər?”
Türk dilinin, o cümlədən, Azərbaycan dilinin əski Əmerbadan xilas olmasını bu vətənpərvər ziyalı əsil inqilab hesab edirdi: “Türkcənin yazı və mətbuat aləmindəki zəifliyinə gəlincə, bundan qüsur, bəzilərinin sandığı kimi, türkcənin özündə, onun əskik və qabalığında deyil, başına bəla etdiyi əlifbasındadır. Doğrudan da, türkcəmizə danışıq və ahəngini olduğu kimi göstərməyə, yazmağa əsla yaramayan ərəb əlifbasını qəbul edəndən sonra öz varlığını, öz istiqbalını itirmiş və bu günə qədər ərəbliyə əsir olaraq həqiranə ömr sürmüşdür.
Vaxtdır ki, həqiqi, ictimai bir inqilab ilə dilimizi bugünkü yaramaz və çirkin əlifba əsirliyindən qurtarıb öz təbiətinə, öz istiqlalına uyğun bir əlifba qəbul edəlim. Və bunun sayəsində dilimizə danışıqda qazandığı ümumilik şərəfini mətbuatda da qazandıralım. Və bu yol ilə xala savad öyrədəlim, onlara qolayca bilgi və maarif qapılarını açalım.
Hamıya ümumi təlim verəlim, elmin ləzzətini datdıralım. Və ancaq bundan sonra camaatdan hürriyyət, ədalət və müsavat qanunlarına tamamilə riayəti, istiqlal yolunda, xalqçılıq uğrunda can verməyi istəyəlim.”
Azərbaycan Xalq Cumhüriyyətini xalqçı hökumət kimi səciyyələndirən ideyanın azərbaycançılığın əvəzsiz rol oynadığını yaxşı dərk edirdi: “Qurduğumuz xalqçı cümhüriyyətdə hər zaman qabaq xalqın murad və mənfəətini nəzərə almaq lazım gəlir. Cumhüriyyətimizin bünövreyi-əsasını meydana gətirən qara xalqın üzünü ağartmaq, üstlərindən cəhalət qaranlığını qaldırmaq, məişət ağırlığını atmaq xalqçılığın şah əsri, yeganə vəzifə olur. Xalqçılar bu vəzifə və şah əsərini isə ancaq milli ədəbiyyat vasitəsi ilə vücuda gətirə bilərlər.
Milli ədəbiyyat xalqçıların əlində parlaq bir məşəldir. Ancaq bu məşəl ilə xalq hürriyyətin mənasını düşünər, bərabərliyin imkanını qanar, ədalətin doğruluğunu görər, istiqlalın qədər və qiymətini bilər.
Şu qədər ki, milli ədəbiyyatın parlaq bir məşəl halını alması, ondan layiqilə istifadə etmək üçün o millət, o xalq tərəfindən sevilməsi, ona qiymət verilməsi, ona hörmət edilməsi şərtidir. Xüsusilə, buna xalqdan artıq xalqçılar, xalq idarəsi, başında əyləşən ağalar riyaət etməlidirlər.”
Məqaləni Şamil Qurbanovun Ömər Faiq haqqında dediyi sözlərlə bitirmək istəyirəm: “Azərbaycan ictimai fikrinin inkişafında, milli mədəniyyətimizin tərəqqisində, yeni ideyaların möhkəmlənməsində mühüm rol oynamış görkəmli şəxsiyyət.”
VAHİD ÖMƏROV,
fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru
Ömər Faiq Nemanzadə 